نمایه

نکته بعدی شخصیّت آیه است. بعضی از آیات جداگانه از مفاهیم آنها یک شخصیّت مستقلی دارند، یک اسمی دارند یعنی به صورت جداگانه یک هویّتی دارند که تو خیلی از مسائل و موضوعات علمی درباره آن صحبت می‎شود، خوب این آیه هم یک شخصیّت جدی دارد که در علم اصول و فقه به آن اشاره می‏شود و درباره آن صحبت می‎شود، ما به آن ورود نمی‏کنیم و فقط به آن اشاره می‏کنیم.

اسم این آیه، آیه نبأ است. فقها و اصولیین فراوان درباره این آیه صحبت کردند و قواعد مهمی از جمله قاعده حجیّت خبر واحد که از مسائل مهم اصولی است و خیلی از دستورات فقهی ما از این اصل استفاده می‎‌شود این اصل حجیّت خبر واحد از این آیه استفاده شده است و این آیه از این نظر خیلی مهم است. از این عبور می‎کنیم؛

برویم سراغ مفاهیم آیه. در این آیه پنج تا واژه است که این واژه‎ها تأثیرگذار و تعیین کننده در نکات آیه است. یکی اینکه در این آیه آمده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا»، پس مؤمنین مخاطب این آیه هستند. در بعضی از شأن نزول‎‏ها یک جوری گفته شده است که انگار پیامبر کسی بوده که شتاب زده عمل کرده است در حالی که اینها همه مخدوش است! بعضی از شأن نزول‏هایی که بیان شده است پیامبر زیر سؤال رفته است به عنوان کسی که شتاب زده عمل کرده و این آیه نازل شده است و به او گفته است که نباید شتاب زده عمل می‎کردید، در حالی که پیامبر به عنوان یک عقل کامل هیچ وقت یک چنین رفتار شتاب زده‎ای را از خودش نشان نمی‏داده است؛ مخاطب این آیه مؤمنینی بودند که شتاب زده و بدون تحقیق رفتند و به خبر آن آقای ولید اعتنا کردند و تازه در مرحله بعد پیغمبر را هم تحت فشار می‏خواستند بدهند که ما باید برویم و به این قبیله بنی المصطلق حمله بکنیم، پس مخاطب این آیه سایر مؤمنین هستند.

موضوع مهم که در فهم این آیه برای ما تأثیر دارد واژه «فسق» است. «إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإ»، اگر یک فاسقی برای شما نبأ آورد، خوب فاسق به چه کسی می‏گویند؟ فاسق در کتاب «العین» که آقای خلیل بن احمد فراهیدی این را در مورد فهم لغت نوشته است گفته: «المیلُ إلی المعصیّة کما فَسَقَ إبلیسُ عَن رَبِّهِ»، فسق یعنی میل و تمایل به معصیت همانطوری که ابلیس این کار را نسبت به اوامر خدا انجام داد و فسق کرد. حالا نکته‌‎اش چی است؟ میل یعنی چی؟ یعنی اهل معصیت شدن، نه به معنای ارتکاب موردی معصیت! یعنی ممکن است آدم یک بار پایش بلغزد و به سمت یک گناه برود اما نباید خودش را فاسق بداند و دیگران هم نباید او را فاسق خطاب کنند، فسق یعنی کسی که اهل معصیت می‎شود یعنی میل پیدا می‎کند.

ما خیلی وقت‎ها می‏خواهیم گناه نکنیم ولی هزار عامل ما را می‌غلتاند و می‌لغزاند به وادی گناه! و ما سعی می‎کنیم خودمان را بیرون بیاوریم و دوباره هم ممکن است پایمان بلغزد، فاسق به کسی می‏گویند که گناه انتخابش است و اهل گناه شده و میل به گناه دارد، چنین کسی فاسق محسوب می‎شود. حالا توضیحات فراوان است که از چه جهت فاسق باشد؟ از جهت خبر آوردندگی که آن صداقتش مهم است، ما مثلاً اینکه فرد فلان گناه را انجام می‏دهد، مثلاً فرض کنید مبادرت به حرام خواری دارد این ممکن است باعث فسق فرد باشد و یک وقتی هم دروغگویی باعث فسق فرد باشد، بعضی‎ها می‏گویند: نه اینجا منظور از فسق این گناهی است، میل به گناهی است که توی خبر آوردن مؤثّر است یعنی دروغگویی، یعنی کسی نباشد که اهل دروغ باشد؛ این هم حرف دقیقی است و ما در همین حد به آن اشاره می‏کنیم.

مفهوم بعدی که در این آیه آمده است نبأ است «إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإ»، گفته نبأ، و خبر نگفته است. راغب اصفهانی لغت شناس مطرح گفته است: نبأ یعنی خبر مهم و دارای فایده و خبری که قابل اعتنا است به این نبأ می‎گویند، نه به هر خبری! این را ما در نکات آیه هم به آن اشاره کردیم، خیلی مهم است، نبأ با خبر فرق دارد، خبر مهم را ما نبأ می‎گویند، این هم از این.

بعد گفته است: «فَتَبَیَّنُوا»، تبیُّن کنید، تبیُّن یعنی چی؟ در کتاب «المُنجِد فی اللغة العربیّة» آمده است: تبیُّنَ یعنی: «التأمَّلَ الشَّیئاً حتّی یَتَّضَحَ»، یعنی تأمّل در یک چیزی، تا به وضوح برسد، آدم تأمّل کند و تحقیق کند تا واضح بشود. در جای دیگری گفته شده است: «نَظَرَ مَضیئاً» یعنی نگاه ژرف و عمیق. یک جایی هم گفتند: «إستَشفَّ»، یعنی طلب شفافیّت، یعنی یک چیزی که مبهم است را شما شفافش کنید، به این تبیُّن می‎گویند. یا گفتند: «تَبیَّنَ الشَّیئاً لِظَّلَمَة»، یعنی یک چیزی که در تاریکی است را شما آشکار کنید، به این تبیُّن می‎گویند. این هم از این نکته!

ببینید یکی از مفاهیم هم «بِجَهالَةٍ» است. گفت: «أَنْ تُصیبُوا قَوْماً بِجَهالَة»، پس بگذارید مفهوم جهالت را هم توضیح بدهیم، ما دو جور جهل داریم، جهل دو تا معنا دارد، یکی جهل در مقابل علم است، یعنی شما یک چیزی را نمی‎دانید و یک چیزی را می‏دانید! در مقام داده‎ها است، به قول امروزی‎‏ها «اِی تین»؛ یک سری فتوایی را می‏دانید و یک سری فتوایی را نمی‏دانید! آن چیزهایی که نمی‏دانید به آن جهل می‏گویند و در مقابل علم است، یک جور مربوط به اخبار است، خبرها!

یک جا هم جهل در مقابل عقل است و این خیلی مهم است و این خیلی اهمیتش بیشتر است. فرض کنیم داده‎ها را تو داری، آیا نسبت به این داده‎ها روی این داده‎ها تحلیل هم داری؟ با توجه به این اطلاعاتی که توی روزنانه و توی اخبار و توی جامعه با چشم خودت می‎بینی، به تحلیل هم می‏توانی برسی؟ حقیقت و ماورای این واقعیت‎ها حقیقت چی است، تشخیص تو چی است، وظیفه تو چی است؟ این یک مرحله بالاتر از این داده‎ها و اطلاعات است، تشخیص، تحلیل و حقیقت؛ به این دومیِ عقل می‏گویند. یعنی یک جهلی در مقابل علم است که آن در لایه اول است و یک جهلی در مقابل عقل است که این دومی است، بعضی‏ها اطلاعات دارند اما تحلیل ندارند ما به اینها هم جاهل می‎گوییم منتهی جاهل به معنای دوم؛

خوب این را خوب دقت بکنید، جهل دومی به معنای در مقام تحلیل و عمل و اینهاست، در اولی توصیه این آیه حالا به توضیحاتش می‎رسیم. آیه گفته است: تبیُّن کن! می‏گوید وقتی یک نفری یک خبری آورد و شما نمی‏دانید درست است یا غلط است خوب بروید تبیُّن کنید، این فردی که خبر آورده است فاسق است و شما نمی‏دانید راست می‏گوید یا دروغ می‎گوید! گفته است می‏خواهد یک قومی به شما حمله کند، شما نمی‏دانید این حرف او درست است یا غلط است، خوب می‎گوید شما بروید تبیُّن کن! جهل تو با تبیُّن برطرف کن!